HALK BİLİMİ ÜZERİNE SÖYLEŞİ

Hüseyin İlker Altınsoy

Paylaş

Paylaş

0 Beğenme

Yorum Yaz

Favorilere Ekle

• 0

  Mutlu

• 0

  Eğlenmiş

• 0

  Şaşırmış

• 0

  Kızgın

• 0

  Üzgün

Halkın oluşturduğu her türlü kültürel birikime, değere folklor diyoruz. Folklor aynı zamanda  halk bilgisi demektir.

Peki halk kimdir? Nedense bu soruya verilen cevaplarda , bizim dışımızdaki ve bizim yaşadığımız yerlerin dışında yaşayanlar akla gelmektedir.. Oysa halkı oluşturan parçalardan birisi de biziz. Halk, ben, sen, biz, siz, onlar olarak adlandırdığımız, genel olarak da kent, kasaba, köy ve mezrada yaşayan insan topluluklarıdır.

Halkın oluşturduğu kültür değerlerinden bazıları da mani, ninni, bilmece, deyim, atasözü, türkü, masal, destan gibi edebi ürünlerdir. İşte bizim konumuz da, bu ürünlerin en önemli ve en yaygını olan maniler ve türkülerdir. Sizlere kısaca mani ve türkü konusunda yaptığım çalışmalardan ve öğrenmek istediğiniz konulardan bahsedeceğim.

Önce maniler konusuna gelelim.

Mani, bir dörtlükten oluşan, genel olarak “a a x a” biçiminde uyak örgüsü bulunan, ilk iki dizesi bağlayıcı dize olarak kullanılan ve asıl söylenmek istenen sözlerin son iki dizede verildiği söz dizimleridir. Bütün maniler olmasa da çoğunun doğuşuyla ilgili kısa öyküler bulunabilir. Bu tür söz dizimlerini başlangıçta Kam, baskı, ozan, manici, ırcı, yakımcı denilen söz ustaları yakarmış. Zamanla söyleyenleri unutulup gider. Böylece halkın ortak malı haline gelir. Yöreden yöreye  geçişler ve söz aktarımları da sıkça görülür.

Örneğin Datça yöresinde yaşanmış bir olaydan doğduğunu bildiğimiz bir mani şöyle;

Gayfasın gavurup duru

Dumanın savırıp duru

Bu gün de aman ayın otuzu

Gelir İsmail’in vapuru

Derken İsmail adlı denizcinin vapur seferinden dönüşlerinin her ayın otuzuna denk geldiğini anlatır.

Bir başka yöremizde genç bir çoban, sevdiği genç kızı kaçırır. Ancak kızın yakınları oğlanın aklını çelerek “kızı vereceklerini söyleyip” kandırırlar. Delikanlı kıza hiçbir zarar vermeden geri verir ve istetmeyi düşünür. Ancak kızı başkasıyla evlendirirler. Bunun üzerine çoban dağdan öfkesini dağlara seslenir.

İndim daldan budaktan

Bir şeker aldım dudaktan

Böyle olceni bilseydim

İndirir miydim gucaktan

Çalı goydum harıma

Gelemamın yanıma

Buban seni vermezse

Gıyarım bak canıma

Bazen sevgiliye bir sitem, bazen, tehdit, bazen dilek, bazen haber salımı şeklinde görülür

Sarı gülüm var benim

Garip gönlüm var benim

Ölüm var ayrılık yok

Böyle gavlim var benim

Çevle yaptırdım telli

Satsam bahası belli

Akşam eve varıyom

Beklesin incecik belli

Yüce dağ başında bir goca gavak

Gavağın dibinde gül çanak çanak

Güzelin goynunda sabah olmazken

Olur mu çikine sarılıp yatmak

Bağlamam var üç telli

Borcum var beş yüz elli

Gitti Yörük kızı gelmedi

Kocaya gaçtı besbelli

Ben varmam inekliye

Yoğurdu sinekliye

Allah nasip eylesin

Omuzu tüfekliye

Ünledim Ayşe diye

Odamızı döşe diye

Ünledim Gülsüm diye

Yanıma gelsin diye

Ünledim Fatma diye

Yalınız yatmam diye

Bazen manilerimizde genç kızın serüveni kısacık özetleniverir:

On birinde ay yüzüne bakılır

On ikide kızın kahrı çekilir

On üçünde her bi yeri bal olur

Çok sallanma zülüflerin tel olur

On dördünde deli dolu bir dana

On beşinde gezer kendi başına

On altısında yar girer düşüne

Çok sallanma her yerin bal olur

Bazen gönlün isteği ne kadar toplum tarafından kabul edilmese de manilerde bu istek görülür

Şifonum yeşil olsun                           Payamla çiçek açtı

Parası peşin olsun                               Naime’m gece şaştı

Başkasını istemem                             Nişanlısı dururken

İlle de berduşum olsun                      Çikinler’in Ali’ye gaçtı

Mendilim karalıdır                             Ganneş’in çamları

Sevdiğim buralıdır                             ırgıleverin dalları

Geçme kapımız önünden                   Şatırlar’ın Irabiye Hanım

Yüreğim yaralıdır                               Süleman Bey’e yalvarı

Bazı mani örneklerimizde cinsellik boyutu daha belirginleşir, keskinleşir..

Gara dutun garası                   Tepe başı gedik mi                             Mektup yazdım acele

İki budun arası                       Gız sene bir şey dedik mi                  Al eline hecele

Gız galdır fistanın                  bir gecelik yatmaylan                         Mektup garın doyurmaz

Hava alsın arası                      Gül memelerin yedik mi                    Al goynuna gecele

Mani geleneği yalnızca eğlence ya da aşk ve sevda üzerine oluşmamıştır.Aklımıza gelebilecek her türlü konuda mani söylenir.

Askere gidenler için , Kayına ve görümceler için, tarlada çalışanlar için, Ramazan ayında davulcular, halkı uyandırırken insanların gönlünü hoş ederek bahşiş toplamak için , at yarışlarında, pehlivan güreşlerinde, deve ve boğa güreşlerinde, horoz dövüşlerinde bile mani söyleme geleneği vardır.

Yeni cami direk ister              Şekerim var ezilcek                Badılcanı oymadın mı

Söylemeye yürek ister            Tübentleden süzülcek            Dadına doymadın mı

Benim garnım tok emme        Bahşişimi verin ağalar            Beni kınama anam

Arkıdeşim börek ister             Daha çok yerim va gezilcek     Sen cahil olmadın mı

Tavlıda kediler                       Dağlarda gar galmadı             Ev süpürür toz eder

Miyav miyav dediler              Gözlerde fer galmadı             deliklerden göz eder

Daha çok yazıcektim              Daha çok yazcektim               Gabbanalı Yörük kız

Galemimi yediler                    Mektupta yer galmadı            hem gide hem naz eder

Maniler bazen halkın bilmece kültürüne ve atasözü söyleme geleneğine de kaynaklık ederler.

Çam ayecini oyarlar

İçine din don koyarlar

Ağlama din donum ağlama

Sona gulağını burkarlar

(çalgı aleti)

Hacca giden hacıdır

Gitmeyen duacıdır

Dal verir budak vermez

Bu neyin ağacıdır

(geyik)

Ezan okur namaz kılmaz

Karı alır nikah kıymaz

(horoz)

hey ne idim ne idim

samur kürklü bey idim

felek beni taşladı

kızgın külle haşladı

(kestane)

Beyazdır tarlası

siyahtır tohumu

el ilen ekilir

dil ilen biçilir

(mektup)

küçücük bir kutudur

bütün dünya yurdudur

hep konuşur dinlemez

mayası ilim yoğurdudur

(radyo)

Atasözleriyle kurulanlar:

Sakın nisanın beşinden                      kenarına bak bezini al

Öküzü ayırır eşinden                          anasına bak kızını al

At dişinden bellidir                            öne bakma sonuna bak

Adamın hası işinden                          ölüm haksa miras helal

Leylek geldi ovaya                            sen ağa ben ağa

At sabanı tarlaya                                bu ineği kim sağa

Ben bi cadıloz sevdim                       sen aç ben aç

Gelir harlaya harlaya                          otur da fal aç

Buydem var deye güvenme               Yıprak dona yama tutmaz

Ambara girmeyince                            Yuvarlanan taş yosun tutmaz

Oğlum var diye sevinme                    Yiyen bilmez doğrayan bili

El goynuna girmeyince                      acı soğana gözyaşı dayanmaz

Bazıları arıdan                                     Züğürt olup düşünmekten

Bazıları darıdan                                 Uyuz olup kaşınmaktan

Bazıları garıdan                                  Eyir derler doğru sözdür

Bazıları parıdan (zengin olur)          Vaz geç boşa bakınmaktan

Balık tutmuş levrek                            Öd ağacından adun olmaz

Gülmen gevrek gevrek                       Beslemeden gadın olmaz

Tez koşan atın boku                           Namazda gözü olmayanın

Düşer seyrek seyrek                           Ezanda kulağı heç olmaz

Yaz yağmuru talancı                          Attan düşene tımar

Güz yağmuru dilenci                         katırdan düşene mezar

Sarı gız Gülaşa’mın                            sevdiğin heç belli değil

Ak hamırı yalancı                               gösterive gız azar azar

Demir tavında dövülü                       Anaya yakın gız eskir

İt meydanda övülü                            suya yakın kap eskir

Nice yiğit geldi geçti                         Uyan goca gız uyan

Mezer damında gömülü                     sil yüzün aha peşkir

Çok laf yalansız olmaz                       Aç kurt fırın deler

Çok mal haramsız olmaz                    delerse gider ekmekle

Çivi çiviyi sökerse de                         iki gönül birlik olursa

Sökülcek tahtasız olmaz                    samandandır döşekler

Ak damın akıntısından                      Öfkeyle kalkan zararla oturu

garının dıngırtısından                         Ölüyü fazla yıkamayın osuru

cingenin şıngırtısından durulmaz

kazan kazan bakır al

artar kalırsa katır al